Door: Jenda Terpstra
Jongeren die opgesloten worden in een isoleercel of op hun kamer: het gebeurt nog steeds in de gesloten jeugdzorg. Dat moet anders, vinden jongeren, wetenschappers, de politiek, maar ook jeugdzorginstellingen zelf. De grote vraag blijft: hoe? De minister wil in 2021 helemaal af van opsluiting. Maar die ambitie gaat niet lukken, waarschuwen de instellingen.
Het moet afgelopen zijn met het afzonderen van kinderen in de gesloten jeugdzorg. Het opsluiten in een isoleercel of op de kamer is traumatisch voor jongeren. De manier waarop jongeren naar de isoleercel worden 'gesleept', waarbij ze soms worden vastgepakt door meerdere medewerkers, is zeer ingrijpend. Het is niet meer van deze tijd, en bovenal: het komt hun behandeling niet ten goede.
Dat blijkt uit onderzoek. En het is ook de wens van minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid, Welzijn en Sport). Vorig jaar kondigde hij aan dat kinderen in de gesloten jeugdzorg in 2021 niet meer in een isoleercel mogen worden geplaatst. Daarnaast moet de zorg voor kinderen gaan plaatsvinden in kleine groepen in plaats van grote instellingen.
Het afzonderen van kinderen in de gesloten jeugdzorg is problematisch. Dat blijkt ook uit onderzoek van Sophie de Valk die op woensdag 6 februari promoveert aan de Universiteit van Amsterdam. Op groepen met isoleercellen wordt afzondering te vaak gebruikt als strafmaatregel. Dat is een structureel probleem, ontdekte de Valk. Opsluiten mag alleen als er een direct veiligheidsrisico is. Voor straf opsluiten is zelfs in strijd met de kinderrechten.
Dat het anders moet, vinden ook de gesloten jeugdzorginstellingen zelf. Maar helemaal stoppen, zoals de minister wil, dat is volgens hen niet haalbaar. Want naast kinderen met gedragsproblemen, zitten er in de gesloten jeugdzorg in toenemende mate kinderen uit de kinder- en jeugdpsychiatrie, zegt Martijn van Lanen, klinisch psycholoog bij OG Heldringstichting in het Gelderse Zetten. Veel kinderen die uit de psychiatrie worden doorgeplaatst naar de gesloten jeugdzorg, zijn ernstig suïcidaal. Voor hun eigen veiligheid moeten zij soms afgezonderd worden, zegt van Lanen. De instellingen zullen daarom een brief aanbieden aan het ministerie waarin staat dat de plannen van minister Hugo de Jonge niet realistisch zijn in de praktijk.
Daarnaast is het de vraag wie de veranderingen die de minister wil gaat betalen. Want niet meer mogen afzonderen en kleinschaliger gaan, betekent een heel nieuwe manier van werken in de gesloten jeugdzorg. En daarvoor zijn training, nieuwe gebouwen en extra personeel nodig.
Wetenschapper Peer van der Helm, lector residentiële jeugdzorg aan de Hogeschool Leiden, is allereerst blij met het voornemen om zoveel mogelijk te stoppen met afzonderen. Hij pleit daar al jaren voor. Afzonderen is schadelijk voor kinderen, zegt hij.
'Het levert een korte termijn oplossing op voor een agressief of suïcidaal kind. Maar op lange termijn werkt het juist averechts. Het gedrag van een kind verslechtert, waardoor het risico op afzonderen weer toeneemt.' Het wordt een vicieuze cirkel waarin je als zorgverlener niet wilt raken, zegt hij.
Van der Helm erkent dat het afzonderen misschien soms nodig is voor een hele korte tijd, bijvoorbeeld bij een dreigende situatie. Maar het grote probleem is dat kinderen veel te lang worden afgezonderd, zegt hij. Hij kent een geval van een meisje dat negen weken afgezonderd zat. En dat moet echt niet meer voorkomen, zegt hij.
Het afzonderen moet minder, zegt ook Peter Houweling, directeur van gesloten jeugdzorginstelling Harreveld van organisatie Horizon. Hij staat 'honderd procent' achter het plan. Maar ook hij zegt dat dat niet eenvoudig wordt. Want afzonderen doe je niet voor niets.
'Het aantal afzonderingen naar nul krijgen zou mooi zijn', zegt hij. 'Tegelijk weten we op Harreveld dat kinderen soms een vorm van afzondering nodig hebben, als ze bijvoorbeeld in een moeilijke fase zitten.' Daarnaast is het praktisch ook niet altijd haalbaar, zegt hij.
'Op de gesloten afdeling hebben we zo’n honderd kinderen. Soms staan er twee begeleiders op een groep van tien. Als één kind in een crisis raakt, en we hebben geen afzonderingsruimte, moet er een begeleider bij blijven. Pas dan help je een kind echt. Maar het gevolg is dat de andere begeleider alleen staat op negen kinderen.' En dat is soms onverantwoord.
Mochten de plannen van de minister doorgaan, dan moet er geld en personeel bij, zegt hij. 'Zodat de instelling kinderen in een moeilijke fase ook écht kan bijstaan'. Dat levert op zichzelf weer een dilemma op, want er is nauwelijks goed geschoold personeel.
Sinds enkele maanden schuiven de Gelderse gesloten jeugdzorginstellingen aan bij een landelijk overleg om te praten over de definitie van 'afzonderen'. Het is belangrijk om precies te weten wát er in 2021 niet meer mag. Mogen kinderen niet meer in de isoleercel, of ook niet met de deur op slot op hun kamer? Pas als dat duidelijk is, kunnen instellingen turven hoe vaak het voorkomt. Dan kan het terugdringen beginnen, zo is het idee.
Tegelijkertijd is er het gevaar dat de instellingen onder een andere noemer (een zachte ruimte, een rustruimte) eigenlijk hetzelfde blijven doen: kinderen gedwongen afzonderen. Een heldere definitie van 'afzonderen' kan dat wellicht voorkomen. De instellingen zijn al maanden bezig om te bepalen wat er in de definitie moet staan.
Sommige groepen in Gelderland zoeken al naar alternatieven. Zoals de gesloten jeugdzorginstellingen Intermetzo in Eefde en De Hoenderloo Groep in Deelen, twee instellingen die onderdeel zijn van Pluryn. Zij gebruiken andere behandelmethoden die afzonderen minder vaak nodig maken. Op de twee locaties is het aantal afzonderingen de afgelopen jaren dan ook drastisch verminderd, zegt hoofd behandeling Marieke Brouwer.
Maar ook deze instellingen zeggen dat er geld bij moet om de omslag in de gesloten jeugdzorg te maken. Directeur dienstverlening Eric de Graaf: 'De gebouwen zijn op dit moment ingericht op grotere groepen. Dat brengt een enorm financieel verhaal met zich mee. Daarover zijn we landelijk in gesprek, maar ook met de gemeenten.'
Dat in gesprek gaan met gemeenten over de financiën is overigens geen gemakkelijk karwei. Door de veranderingen in de jeugdzorg sinds 2015 moeten grote instellingen soms met 42 gemeenten of meer overleggen over de financiën. Want die betalen nu de jeugdzorg.
Hoewel alle partijen vinden dat afzondering in de gesloten jeugdzorg veel minder moet worden, blijft het dus de vraag of helemaal stoppen met isoleren praktisch haalbaar is, én of er geld is voor een hele nieuwe werkwijze. De meeste Gelderse gemeenten kampen op dit moment met een miljoenentekort in de jeugdzorg.
Maar jongeren die de gesloten jeugdzorg zelf hebben ervaren, vinden dit geen excuus. Wat hen betreft moet het afzonderen zo snel mogelijk helemaal stoppen. "Schaf het af, liever vandaag dan morgen", zegt Jason (21), één van de jongeren die jarenlang in verschillende instellingen zat. "Iedere dag die je verliest is een dag dat jongeren getraumatiseerd raken. Ik denk dat het mogelijk is, maar dat er andere keuzes gemaakt moeten worden. De bal ligt bij de jeugdzorg instellingen."
Lees ook: Minderenjarigen worden onterecht opgesloten in de isoleercel